Powiat Toruński

Szlak regionalny "Forteczny" w kolorze czarnym

0,0 km Toruń /BORT PTTK, pl. Rapackiego 2/ Początek szlaku

Ślady umocnień obronnych Torunia liczą sobie kilkaset lat. W średniowieczu były to typowe dla tamtych czasów mury z basztami i bramami, widoczne jeszcze dziś od strony Wisły.

W początkach XVII wieku podjęto na zewnątrz murów budowę potężnych ziemnych fortyfikacji bastionowych, których pozostałości rysują się jeszcze w pasie śródmiejskiej zieleni. Wielokrotnie szturmowane i bronione, przebudowywane i wzmacniane przez Polaków, Szwedów, Francuzów, Rosjan i Prusaków dotrwały do schyłku XIX wieku. Wówczas to powstał wokół Torunia – ówczesnej nadgranicznej twierdzy na styku dwóch mocarstw - nowy typ fortyfikacji w pewnym oddaleniu otaczającej pierścieniem fortów centrum miasta. Ten wyjątkowo interesujący, a rzadko spotykany zespół zabytkowy, zachował się w dużej mierze i stanowi niespotykaną, choć mało znaną, atrakcję Torunia. Zespół fortyfikacji pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń powstał 5 etapach:

1878-1885 r. - wzniesienie fortów głównych
1887-1894 r. - wielka rozbudowa
1895-1905 r. - budowa baterii pancernych
1905-1914 r. - modernizacja schronów i fortów
1914 r. - rozbudowa mobilizacyjna

Toruńska twierdza fortowa składa się z następujących elementów :

1. Zabudowanego ponad 200 różnymi działami pasa fortecznego o obwodzie wynoszącym ca 22 km, w skład którego wchodziło :

•   15 fortów (7 głównych i 8 pośrednich);
•   84 schronów międzypola: 32 piechoty, 26 amunicyjnych oraz 26 dla artylerzystów;
•   70 dział rozbudowy mobilizacyjnej: 55 schronów rezerw odcinkowych i 15 tradytorów;
•   39 baterii artyleryjskich: 4 pancernych, 18 baterii oraz 17 na międzypolach.

2. Systemu łączności i komunikacji twierdzy, tj. dróg rokadowych, fortecznych, dofrontowych, sieci telegraficznej i telefonicznej.
3. Systemu nawodnienia i odwodnienia twierdzy, tj. ujęcia wody pitnej, kanałów, studzienek, śluz i fos.
4. Systemu maskującego twierdzy, tj. masek leśnych, obwałowań, szpalerów drogowych i zadrzewień terenu.
5. Zespołu budowli zaplecza twierdzy: kościóła, cmentarza garnizonowego, szpitala, koszar, magazynów żywności, opału i amunicyjnego, piekarni, pralni, warsztatów, radiostacji oraz stacji gołębi pocztowych itd.

Do naszych czasów zespół twierdzy przetrwał pozornie w dobrym stanie. Całkowicie zniszczone zostały 53 obiekty, a w ruinie pozostaje 27. Z fortów przetrwały wszystkie, lecz w różnym stanie, od pewnego czasu stając się kolejną atrakcją turystyczną Torunia.

Fort Św. Jakuba, koszary Jana Kilińskiego - (Jacobs fort) położony przy ul. Gen. J. Sowińskiego. Zbudowany w latach 1825-28. Umocnienia ziemne fortu zostały silnie zniekształcone , m.in. przez budowę obecnej ul. R. Traugutta.

Warto zobaczyć: monumentalną redutę koszarową wzniesioną na planie pod­kowy, wykorzystaną obecnie na mieszkania. Reduta od góry przykryta jest ziemnym nasypem. Za redutą czytelny plac broni, wał artyleryjski i szlak bojowy.

Fort I  Jan III Sobieski (Ia Köenig Wilhelm I) - znajduje się przy ul. Winnej. Zbudowany został w latach 1888-93 jako jedyny na wschodniej granicy Prus - pośredni, pancerny fort artyleryjski. Powstał jako ostatni z grupy fortów pierścienia zewnętrznego.

Warto zobaczyć: bardzo dobrze zachowany, czytelny, trapezowy zarys fortu i fosy, pozostałości kaponier zewnętrznych, ukształtowanie baterii skrzydłowych ze schronami, obwałowania drogi fortowej, liczne transzeje, baterie i tradytory dział dalekonośnych oraz inne schrony piechoty, artylerzystów, amunicyjne i dobrze zachowane koszary. Na koronie fortu są zachowane kopuły wież artyleryjskich. Od strony fosy fort jest zabezpieczony płotem fortecznym o specjalnej konstrukcji.

Fort II Stefan Czarniecki (I, Büllow) - znajduje się przy ul. Leszczynowej. Zbudowany w latach 1878-82 jako pierwszy pruski standardowy fort artyleryjski główny.

Warto zobaczyć: jedyną zachowaną w fortach Torunia - galerię w przeciwskarpie, czytelny układ obwałowań i zabudowy fortu. Ocalały liczne urządzenia mechaniczne fortu.

Fort III Stanisław Jabłonowski (J-5 Work L’Estoeg) - położony przy ul. Curie Skłodowskiej, zbudowany został w latach 1888-90 jako schron schron piechoty. Następnie otoczony wałem ziemnym ze stanowiskami dla piechoty i artylerii, chroniony mokrą fosą. W 1921 roku mieścił się tu Szpital Obozowy - Obozu Internowanych Nr 11 dla żołnierzy rosyjskich w Toruniu. Ok. 1960 r. częściowo zniwelowano prawą część wału i fosy.

Warto zobaczyć: specjalnej konstrukcji kratę forteczną oraz dwa schrony tradytorów. Dobrze zachowł się schron nasady i stanowiska ogniowe.

Długa Bateria (Zwischenbatterie Fort Büllow - Fort York) - zlokalizowana przy ulicy Wschodniej. Zbudowana w latach 1884-85 i modernizowana 1890-91 oparta prawym skrzydłem o torowisko, przeznaczona była dla 18 dział kalibru 15 cm.

Warto zobaczyć: zachowane 2 skrajne schrony amunicyjne. W prawym ciekawe rozwiązanie techniczne punktu obserwacyjnego i dowodzenia. Lewy schron znajduje się na terenie prywatnym.

Fort IV Stanisław Żółkiewski (II, York) - znajduje się przy ul. Chrobrego. Zbudowany w latach 1879-84 jako standardowy fort artyleryjski główny. W okresie międzywojennym miejsce stacjonowania kompanii ckm z 63 pułku piechoty.

Warto zobaczyć: fort udostępniony do zwiedzania.  Można podziwiać elementy zabudowy fortu. Jako jedyny z fortów toruńskich posiada odsłonięte zewnętrzne obmurowania fosy i kaponiery zewnętrznej, co umożliwia dokładne zapoznanie się z elementami konstrukcyjnymi obiektu. Z fortu widoczne są: schrony piechoty, tradytor i odcinek kanału odwadniającego. Zachętą dla turystów niech będzie znajdująca się tam infrastruktura turystyczna (schronisko, gastronomia, przewodnicy po forcie).

Fort V Karol Chodkiewicz (III Scharnhorst) - znajduje się przy ul. Polnej. Wzniesiony w latach 1878-84 jako standardowy fort główny. Bardzo dobrze zachowany. Zachował najwięcej elementów wyposażenia.

Warto zobaczyć: zachowany w dobrym stanie stok bojowy z zaznaczonym przedstokiem. Znakomicie widoczne poszczególne fazy nie zakończonej modernizacji fortu z roku 1914. Warto, też zwrócić uwagę na przebudowany dom wałmistrza. Za fortem od północy czytelny, lecz zaniedbany teren dawnej fabryki amunicji. Zwiedzanie obiektu wewnątrz możliwe po uzyskaniu zezwolenia d-cy jednostki wojskowej użytkującej fort.

Fort VI Jarema Wiśniowiecki (IIl a, Dohna) - zlokalizowany jest przy Szosie Chełmińskiej. Zbudowany w latach 1889-93 jako fort artyleryjski pośredni. Mocno zniekształcony przez zasypanie fosy na całym obwodzie. 

Warto zobaczyć: dobrze zachowane elementy budowli fortu jak: koszary nasady, poterny, klatki schodowe, schrony wałowe i punkty obserwacyjne oraz koszary główne fortu. Po uzgodnieniu z dzierżawcą fortu można poznać urządzenia fortu np. kominki w dawnych izbach żołnierskich. Ciekawostką jest przebudowana na schron przeciwlotniczy - kaponiera szyjowa.

Fort VII Tadeusz Kościuszko (IV, Friedrich der Grosse) - znajduje się na styku ul. Polnej i Szosy Okrężnej. Zbudowany w latach 1879-83 jako standardowy fort artyleryjski - główny. Około 1960 rozebrano oskarpowanie barków i części głównej fosy. W okresie od października 1939 do stycznia 1940 roku było tu niemieckie więzienie śledcze policji pomocniczej „Selbstschutzu".

Warto zobaczyć: dobrze zachowane schrony i remizy działowe oraz kaponiery. Czytelne są ziemne urządzenia fortu. Otoczenie fortu całkowicie zdewastowane. Po uzgodnieniu z użytkownikiem fortu można zobaczyć tzw. „Todeszelle".

Fort VIII Kazimierz Wielki (IVb, Hertzog Albrecht) - położony jest przy ul. Bielańskiej. Zbudowany w latach 1889-93 jako artyleryjski fort pośredni o narysie trapezowym. W okresie międzywojennym stacjonowały w nim jednostki Wojska Polskiego. W okresie II wojny światowej mieściło się tu więzienie śledcze dla ludności polskiej.

Warto zobaczyć: doskonale zachowane linie koszar, nasypy baterii skrzydłowych, schrony na wale oraz system umocnień ziemnych. W wyniku nieodwracalnych zniszczeń dokonanych w końcu lat 50-tych XX w. doskonale widoczne elementy konstrukcyjno budowlane stropów, ścian i podłóg. Fort jest ogólnie dostępny, a co za tym idzie także systematycznie dewastowany.

Fort IX Bolesław Chrobry (IVa, Heinrich von,Plauen) - położony jest przy Szosie Okrężnej. Zbudowany w latach 1882-85 jako fort artyleryjski pośredni, Jest najmniejszym fortem toruńskim o kształcie pięcioboku. Ok. 1960 r. zostały zniszczone fosy czół i lewego barku, 10 lat później została zniszczona cała lewa bateria skrzydłowa wskutek przebudowy arterii komunikacyjnej.

Warto zobaczyć: część fosy nasady, kojce nasady i wnętrze fortu. Czytelne są nasypy ziemne tworzące stanowiska artylerii dla trzech rodzajów dział.

Schron piechoty „wzór 1888" (I-18) - zbudowany w roku 1889 roku. Znajduje się  pomiędzy ul. Broniewskiego i Szosą Bydgoską. Jest typowym schronem piechoty tzw. dzieło pośrednie piechoty. Sześciokomorowy, posiada dobrze zachowane drzwi wejścia  drewniane ościeżne typu ciężkiego, kraty w oknach i siatki w otworach wylotowych wentylacji grawitacyjnej.

Port Zimowy - zbudowany w 1888 roku stanowił element twierdzy. Stacjonowała w nim eskadra monitorów rzecznych i inne pływające jednostki.

Zespół grodzy V i VII - zbudowany w latach 1888-90 jako element przedmiejskiego pasa XIX wiecznych fortyfikacji. Zadaniem grodzy było spiętrzanie wody znajdującej się w fosie systemu kleszczowego nowożytnych fortyfikacji pruskich zachodniej strony miasta.

Fort X Bateria Nadbrzeżna (Batterie Griinthalmühle) - położony przy ul. Przy Grobli. Bateria ziemna została zbudowana w latach 1889-92. Składa się z ceglanego dziesięciokomorowego schronu dla załogi oraz częściowo uszkodzonego wału artyleryjskiego ze stanowiskami dla 6 dział kalibru 12 cm. Bateria została otoczona fosą na 3/8 obwodu.

Fort XI Stefan Batory (V, Grosser Kurflürst) - znajduje się przy ul. Poznańskiej. Zbudowany został w latach 1877-81 jako standardowy fort artyleryjski - główny. W 1960 roku rozebrano oskarpowania fos czół i obu barków. Fosa nasady obu skrzydeł została całkowicie zabudowana.

Warto zobaczyć: zadbany i utrzymany dziedziniec wjazdowy ze znajdującym się na nim schronem obrony wjazdu. Zwiedzanie możliwe tylko po uzyskaniu zgody użytkownika w dyrekcji "Polmozbytu" S.A. Wnętrza fortu kryją ślady pobytu jeńców  brytyjskich Stalagu XX A zatrudnionych przy budowie węzła kolejowego Toruń-Kluczyki. Na ścianach kaponiery głównej czytelne napisy i rysunki jeńców represjonowanych w karcerze obozowym.

Bateria Pancerna A.B. IV (doświadczalna) - armaty 10 cm. (Versuchspanzerturm 10 cm. TK)  piechoty „wzór 1888" (I-18). Znajduje się obok parkingu przy ul. Poznańskiej na skraju poligonu wojskowego. Obiekt dobrze zachowany lecz mocno zaśmiecony. Warto zobaczyć: szczegóły konstrukcyjne urządzenia wraz z mechanizmem stanowiska ogniowego.

Bateria półpancerna 3x10cm ze schronem amunicyjnym (10 cm Schirmlaffetenbatterie) - znajduje się na terenie poligonu wojskowego. Zbudowana w latach 1898-1900. Zachowane betonowe elementy działobitni, schronu koszarowego i amunicyjnego oraz kopuła obserwacyjna. czytelny obraz umocnień ziemnych oraz pozostałość torowiska do głównego schronu amunicyjnego (6 komór) znajdującego się z prawej strony za baterią.

Fort XII Władysław Jagiełło (Va, Urlich von Jungingen) - zlokalizowany na terenie poligonu wojskowego. Zbudowany w latach 1889-93 jako standardowy fort pośredni. Swym kształtem i budową podobny do Fortu VI. Zachowany oryginalny fragment eksperymentalnej betonowej przeciwskarpy z ok. 1900r. W lewym narożniku czołowym wybudowane w 1897r. betonowe doświadczalne stanowisko armaty 10 cm. Na przeciwskarpie w prawym narożniku nasady i lewym czołowym wartownie z 1914r. Z tego roku pochodzą ruiny schronów dwóch tradytorów na 4 armaty na stoku bojowym nasady fortu. Urządzenie fortu takie jak koszary, schrony, punkty dowodzenia i magazyny dobrze zachowane i czytelne. W 1941r. przebywali w forcie jeńcy radzieccy ze Stalagu 312C. Niedostępny do zwiedzania. W sąsiedztwie fortu dobrze zachowane schrony piechoty.

Fort XIII Karol Kniaziewicz (VI, Winrich von Kniprode) - położony przy ul. Kniaziewicza na terenie jednostki wojskowej. Zbudowany w latach 1880-85 jako główny fort artyleryjski. Dobrze zachowane elementy konstrukcji metalowych i murowanych. Widoczne ślady uszkodzeń zostały spowodowane atakiem lotnictwa niemieckiego, kiedy w forcie stacjonował sztab Armii "Pomorze", a także eksplozji materiałów wybuchowych w lewej części koszar nasady. W czasie II wojny światowej podobóz jeniecki dla żołnierzy brytyjskich Stalagu XXA.

Bateria pancerna I i II  haubic 15 cm (Panzerbatterie Winrich von Kniprode - Urlich von Jungingen, Winrich von Kniprode - Herman Balk) - pierwsza bateria znajduje się na terenie poligonu i jednostki wojskowej, druga na terenie jednostki wojskowej. Obie zbudowano w latach 1899-1902. Przeznaczone były, każda dla 4 haubic 15 cm umieszczonych w stanowiskach pod kopułami pancernymi. Baterie otoczone były rowem fortecznym, siecią kolczastą i płotem fortecznym. Bateria I dobrze zachowana wraz z wieżami pancernymi i pancerną kopułą obserwacyjną. Bateria II zachowana bez kopuł artyleryjskich. Wszystkie elementy konstrukcji betonowych i części mechanizmów armat są zachowane.

Warto zobaczyć: wnętrze bloku koszarowego, stanowiska ogniowe oraz przejście i stanowisko obserwacyjne pod kopułą pancerną, po uzyskaniu zgody dowódcy jednostki. Zachowane do dziś resztki drutów kolczastych, płotu fortecznego oraz śladowo rowu fosy.

Fort XIV  Józef Bem (VIa, Herman von Balk) - znajduje się przy ul. Łódzkiej. Zbudowany w latach 1889-93 jako fort piechoty, otoczony mokrą fosą. Mury skarpowe i przeciwskarpowe zostały zastąpione płotem fortecznym. bardzo dobrze zachowane urządzenia fortu, schron ochrony wjazdu, dziedziniec wjazdowy, grobla z mostem, koszary nasady, schrony wałowe i poterny. W czasie II wojny światowej funkcjonował tu szpital obozowy Stalagu XXA. Obiekt jest użytkowany przez wojsko i niedostępny do zwiedzania.

Warto zobaczyć: stok bojowy wałów fortu z zachowanymi miejscami z przedstokiem z siecią kolczastą. Wokół dobrze widoczne schrony artylerzystów ze stanowiskami baterii pośrednich oraz schrony amunicyjne.

Bateria pośrednia ZB 74  (Zwischenbatteria 74) - zbudowana w rejonie ulic Włocławskiej i Zimowej w latach 1892-93 z 4 i 6 stanowiskami - działobitniami ziemnymi. Dwuczęściowa. Obok schron artylerzystów.

Schron artylerzystów A 22 - pochodzi jak inne z pierścienia zewnętrznego twierdzy z lat 1892-93 z przeznaczeniem na schronienia dla artylerzystów. Wnętrze schronu podzielone jest na komory. Schron dodatkowo wyposażono w studnię i pompę ręczną.

Schrony rozbudowy mobilizacyjnej z 1914r. - schrony piechoty (odcinkowe). Zbudowano je ok. 1000 m za linią fortów.  Najlepiej zachowane przy ul. Łódzkiej oraz na terenie jednostki wojskowej przy ul. Rudackiej.

Fort XV  Henryk Dąbrowski (VII Herman von Salza) - zlokalizowany jest u styku ul. Podgórskiej, Rypińskiej i Dwernickiego. Zbudowany w latach 1881-85 jako główny fort artyleryjski dwuwałowy. W forcie w latach 1920-21 mieściła się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan, a w 1940-44 przebywali w nim jeńcy francuscy ze Stalagu XXA. Od lutego 1945r. funkcjonował tu Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego. Pomimo zniszczonych obmurowań fosy i części kaponiery barkowej prawej, murowane elementy fortu dobrze zachowane. Ocalały mechanizmy, kraty i pancerne stanowiska obserwacyjne.

Fort Kolejowy (Eisenbahnfort) - znajduje się przy ul. Rudackiej. Zbudowany w latach 1863-66 na planie sześcioboku. Jest najbardziej zniszczonym fortem Torunia. Dobrze zachowały się jedynie wały ziemne ze stanowiskami dla dział, szczątki remiz działowych i schronów. Z koszar części głównej fortu ocalała zaledwie jedna komora, dawna prochownia.

Przyczółek mostowy (Brückenkopf) - położony jest przy ul. Podgórskiej. Zbudowany na zarysie kleszczowym w latach 1824-35. starsza część zamknięta od nasady murem ze strzelinami (tzw. mur Carnota) z 1861-63 otoczona jest głęboką mokra fosą bronioną z osiowo umieszczonej kaponiery.

Warto zobaczyć: dobrze zachowany rawelin, stok bojowy, budynki koszarowe, reduta i magazyn prochowy oraz dwa bastiony. Prawy przetrwał do dziś bez zniekształceń.

Autorzy: Henryk Miłoszewski oraz Marian Rochniński

Więcej informacji na stronie Oddziału Miejskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. M. Sydowa w Toruniu

oraz w Przewodniku H. Miłoszewskiego "Powiat Toruński"