Powiat Toruński

Uzupełnienie do opracowania heraldycznego: „PROJEKT HERBU I FLAGI POWIATU TORUŃSKIEGO” dr hab. Krzysztof Mikulski dr Jan Wroniszewski Instytut Historii i Archiwistyki UMK 1. Herb dawnego województwa chełmińskiego W okresie staropolskim (X-XVIII w.) każda ukształtowana historycznie jednostka administracyjna wyższego rzędu (województwo, ziemia) posiadała własny herb, który służył za znak rozpoznawczy dla rycerstwa z danego terytorium podczas wypraw wojennych i był umieszczany na chorągwi danego województwa czy ziemi. Również województwo chełmińskie, do którego należała większość obszaru dzisiejszego powiatu toruńskiego, posiadało taki „znak rozpoznawczy”. Kasper Niesiecki, jeden z najwybitniejszych heraldyków i genealogów szlacheckich, żyjący w XVIII w. tak oto opisywał herb woj. chełmińskiego: "Orzeł biały w czerwonym polu, o jednej głowie, a na szyi ma koronę, z prawego skrzydła wyszła ręka człowieka zbrojna, która miecz goły trzyma wyniesiony, jakby do cięcia, skrzydła u niego rozciągnione i nogi". Bardzo ciekawa i zawiła jest historia tego herbu. Wywodził się on z herbu wielkich mistrzów krzyżackich, których poddanymi do 1454 r. byli mieszkańcy ziemi chełmińskiej. Wielki mistrz krzyżacki posługiwał się herbem, na którym widniał w polu srebrnym krzyż złoty obwiedziony na czarno, z tarczą złotą na przecięciu się jego ramion, w której mieścił się cesarski orzeł czarny w polu srebrnym. Tenże właśnie orzeł stał się podstawą do nadania przez króla Kazimierza Jagiellończyka herbu nowo przyłączonej prowincji Prusom Królewskim (w tym również województwu chełmińskiemu). W pierwotnej wersji tego herbu, znanego z pieczęci XV i XVI-wiecznych oraz źródeł ikonograficznych, widniał orzeł czarny z koroną na szyi i ręką zbrojną z mieczem w polu srebrnym. Tak też opisywał ów herb Bartosz Paprocki polski heraldyk z XVI w. Już jednak Joachim Bielski, a za nim cytowany Kasper Niesiecki i wielu innych autorów, w swoich opisach herbów ukazywało herb nas interesujący jako orła srebrnego w polu czerwonym itd. Taki znak (tj. orzeł ze wzniesionymi skrzydłami) pojawił się w XVII w. na pieczęci ziemskiej woj. chełmińskiego oraz w niedrukowanym herbarzu szlachty pruskiej z połowy tego stulecia pióra Jana Karola Dachnowskiego. Zmiana godła (kształtu orła) musiała więc nastąpić na przełomie XVI i XVII w. i była widomym dowodem integracji woj. chełmińskiego z Koroną (a więc Królestwem Polskim). Inspiracja do tego typu działań płynęła niewątpliwie od przedstawicieli szlachty z ziemi dobrzyńskiej i Kujaw, która po 1466 r. licznie napływała do ziemi chełmińskiej, przyczyniając się do zupełnej prawie polonizacji tej najwyższej warstwy społecznej dawnej Rzeczypospolitej na omawianym terytorium. Nowy kształt orła nawiązywał bezpośrednio do orła polskiego - herbu polskich królów i królestwa. Tak więc nadanie przez Niesieckiego w I poł. XVIII w. nowej barwy również dla orła, poprzedzone było dłuższą ewolucją herbu, upodabnianego stopniowo do wzorów polskich. Dla rozstrzygnięcia, która z omawianych wersji herbu jest najpoprawniejsza, czy lepiej ostateczna, sięgnęliśmy do źródeł z XIX w. Ale i te poszukiwania nie dały odpowiedzi ostatecznej. Co prawda w herbarzach niemieckich herb prowincji "zachodniopruskiej" (Westpreussen), która przejęła dawny herb Prus Królewskich, a tym samym woj. chełmińskiego, przestawia w polu czerwonym orła czarnego, ale w ekspertyzie wykonanej na zlecenie chyba władz miejskich Torunia ok. 1875 r. - towarzystwo heraldyczne niemieckie (Deutsche Herold) dało wizerunek orła, co prawda bez uwzględnienia barw, ale wyraźnie wzorowanego na polskim. Eksperyza ta wykonana została dokładnie w czasie, gdy w Toruniu budowano Dworzec Wschodni i budynek Poczty, które zostały następnie ozdobione owym herbem prowincji - orłem białym w polu czerwonym, jak to dowodnie wskazuje zachowany wizerunek z gmachu Dworca. Tak więc nawet najpoważniejsza instytucja niemiecka, badająca wygląd intersującego nas herbu dała obraz srebrnego orła w czerwonym polu. Jako pewną dygresję tylko przytoczmy fakt, że najpoważniejsza polska instytucja tego typu - Polskie Towarzystwo Heraldyczne - opowiedziała się w swojej ekspertyzie, w trakcie dyskusji nad herbem nieistniejącego już woj. toruńskiego, za czarnym orłem w polu srebrnym. Ostatecznie więc mamy do czynienia z trzema wersjami orła i barwy pola w herbie woj. chełmińskiego: 1) cesarskim orłem czarnym z opuszczonymi skrzydłami w polu srebrnym - pierwotnym herbem z XV w., 2) orłem czarnym wzorowanym jednak na polskim - ze wzniesionymi skrzydłami w polu czerwonym - herbem prowincji „Westpreussen” używanym w XIX w., 3) orłem srebrnym w polu czerwonym - wprowadzonym być może do heraldyki polskiej przez J.Bielskiego w końcu XVI w., a używanym już na szerszą skalę w XVIII w. - zapewne na skutek umieszczenia takiego wizerunku w herbarzu Nieskieckiego, który traktowano w XVIII w. jako swego rodzaju zbiór norm heraldycznych w Rzeczypospolitej. Owe wątpliwości co do barwy orła Prus Królewskich najlepiej oddają barwy orłów na bramach gdańskich, co zauważył i opisał już w 1917 r. ks. Paweł Czaplewski: na bramach tych znajdowały się kombinacje trzech herbów: królestwa polskiego, Prus Królewskich i Gdańska. Na jednej z bram polski orzeł jest czarny, a pruski - biały, na drugiej - odwrotnie - polski orzeł jest biały, a pruski czarny. Warto może poświęcić słów kilka symbolice herbu Prus Królewskich. Orzeł nawiązywał pierwotnie do herbu wielkich mistrzów, potem od XVI/XVII w. do godła królów polskich. Korona na szyi symbolizować miała podległość prowincji królestwu polskiemu, zbrojna ręka z mieczem była zapożyczona z herbu dynastycznego Jagiellonów - Pogoni litewskiej. W ówczesnym czasie panowała bowiem zasada, że władca który nadawał herb dołączał do niego pewien element, który miał charakteryzować związek obdarowywanej znakiem ziemi z nowym władcą i królestwem. Była to forma udostojnienia herbu. Mógł to być fragment herbu władcy (element Pogoni) lub symbol rządzonego przez niego państwa (korona w herbie Prus Królewskich). Również w pożniejszym czasie Jagiellonowie korzystali z tej zasady nadając herby Prusom Książęcym i Inflantom. Na piersi czarnego orła Prus Książęcych widneje monogramn "S" - od Sigismundus, nadany przez Zygmunta I Starego, a na piersi gryfa inflanckiego można zobaczyć inicjały "SA", nadane przez ostatniego z Jagiellonów - Zygmunta Augusta (Sigismundus Augustus) po przyłączeniu Inflant do Rzeczypospolitej. Warto zwrócić uwagę, iż to właśnie te detale (korona i ręka zbrojna z mieczem) w herbie Prus Królewskich mają może większe znaczenie niż sama barwa herbu - w każdym razie nie ulegały one żadnym zmianom na przestrzeni wieków. Kilka lat temu sejmik samorządowy dawnego województwa toruńskiego przyjął jako herb wizerunek srebrnego orła mieczowego w polu czerwonym, a więc jedną z późniejszych wersji herbu, używaną już na większą skalę w XVIII w. Nawiązywała ona do symboliki dawnego herbu Prus Królewskich, ale też nadawała nowe znaczenia dla znaku - podkreśla nierozerwalny związek byłego województwa (symbolizowanego przez orła srebrnego) z Państwem Polskim (korona na szyi orła) i jego historią (element Pogoni Jagiellonów). 2. Propozycja herbu powiatu ziemskiego toruńskiego Zgodnie z sugestią Komisji Heraldycznej i nawiązując do powyższych uwag proponujemy, aby przyjąć jako herb powiatu ziemskiego toruńskiego zmodyfikowany (odmieniony w kaształcie) herb dawnego województwa toruńskiego. Posiada on swoją długą tradycję historyczną. Z punktu widzenia nazwy powiatu - jest on w prostej linii kontynuatorem zlikwidowanego województwa. Kontynuacja heraldyczna jest w tym wypadku jak najbardziej uzasadniona. Co prawda w obrębie powiatu znalazły się gminy nie należące wcześniej do woj. toruńskiego i ziemi chełmińskiej - chodzi o fragmenty dawnej ziemi dobrzyńskiej i Kujaw - ale, naszym zdaniem oddanie tej złożoności w herbie jest trudne. W polskiej tradycji heraldyki ziemskiej, powszechnie akceptowanej współcześnie również przez Komisję Heraldyczną, nie stosuje się podziału pola tarczy. Błędne jest również nakładanie herbu na herb, jak to miało miejsce w poprzednim, negatywnie zaopiniowanym przez Komisję Heraldyczną, projekcie. Herb ziemi dobrzyńskiej jest reprezentowany już w heraldyce samorządowej naszego województwa - przyjęły go powiaty rypiński i lipnowski. Podobnie herb Kujaw - wykorzystany został jako podstawa herbu wojewódzkiego i kilku powiatów „kujawskich” (włocławski ziemski, inwrocławski, aleksandrowski, radziejowski). Z punktu widzenia plastycznego połączenie elementów herbu ziemi chełmińskiej, dobrzyńskiej i Kujaw jest bardzo trudne. Kolejnym, ważkim argumentem, przemawaijącym za przyjęciem srebrnego orła mieczowego, jest też fakt jego unikalności we współczesnej heraldyce. Żaden z powiatów nie posługuje się podobnym herbem. W związku z tym istnieją dwie możliwości nawiązania do tego znaku: 1. w wersji klasycznej - w polu srebrnym orzeł czarny z koroną na szyi i ramieniem zbrojnym w miecz stalowym, wyrastającym z barku. 2. w wersji nowożytnej - w polu czerwonym orzeł srebrny z koroną na szyi i ramieniem zbrojnym w szablę stalowym, wyrastającym z barku; dziób, język i szpony złote. Dla podkreślenia czystości stylistycznej i czasu ostatecznego wykształcenia się drugiej z wersji proponowanego herbu, można zastąpić miecz szablą. Nasze propozycje są tutaj zbieżne z opinią Komisji Heraldycznej. 3. Propozycje flagi powiatu Stoimy na stanowisku, które rozumie flagę w sensie klasycznym - jako odwzorowanie barw herbu. Stąd przyjecie pierwszej lub drugiej wersji pociąga za sobą konieczność nałożenia na płat różnych barw. Wariant I: Flaga Powiatu Ziemskiego Toruńskiego ma postać płata składającego się z trzech niejednakowej szerokości pionowych słupów: czarnego, białego i czarnego, w proporcjach: 2:8, 2:8, 4:8. Na środku płata umieszczony jest godło herbu Powiatu Ziemskiego Toruńskiego. Stosunek szerokości do długości płata flagi wynosi 5:8. Wariant 2: Flaga Powiatu Ziemskiego Toruńskiego ma postać płata składającego się z trzech niejednakowej szerokości pionowych słupów: czerwonego, żółtego i czerwonego, w proporcjach: 2:8, 2:8, 4:8. Na środku płata umieszczony jest herb Powiatu Ziemskiego Toruńskiego. Stosunek szerokości do długości płata flagi wynosi 5:8. Jest możliwe również, aby słup środkowy w drugim wariancie miał barwę białą. 4. Projekty pieczęci Powiatu Ziemskiego Toruńskiego. Proponujemy przyjecie projektów pieczęci Powiatu: 1. Pieczęć Powiatu Ziemskiego Toruńskiego: w polu pieczęci znajduje się godło herbu powiatu z majuskulnym napisem otokowym: POWIAT TORUŃSKI 2. Pieczęć przewodniczącego Rady Powiatu: w polu pieczęci znajduje się godło herbu powiatu z majuskulnym napisem otokowym PRZEWODNICZĄCY RADY POWIATU W TORUNIU 3. Pieczęć Starosty Toruńskiego: w polu pieczęci znajduje się godło herbu powiatu z majuskulnym napisem otokowym STAROSTA TORUŃSKI 4. Pieczęć Rady Powiatu: w polu pieczęci znajduje się godło herbu powiatu z majuskulnym napisem otokowym RADA POWIATU W TORUNIU